Γιατί δυσκολευόμαστε να δεχθούμε την επιστήμη;

Η μελέτη του εγκεφάλου μπορεί να μας βοηθήσει  να αντιληφθούμε τον λόγο ύπαρξης των μη επιστημονικών μας πιστεύω.

του Jonah Lehrer

Πριν λίγες μέρες η Gallup ανακοίνωσε τα αποτελέσματα της πιο πρόσφατης έρευνας σχετικά με τους Αμερικανούς και την εξέλιξη. Ήταν ένα πλήγμα για τους καθηγητές γυμνασίου. Το 46% των ενηλίκων απήντησαν πως "ο Θεός δημιούργησε τον άνθρωπο με τη σημερινή τους μορφή μέσα στα τελευταία 10.000 χρόνια" και μόλις το 15% συμφώνησε με τη δήλωση ότι οι άνθρωποι εξελίχθησαν  χωρίς την καθοδήγηση μιας θεϊκής δύναμης.

 

Το πιο αξιοσημείωτο για αυτούς τους αριθμούς είναι η σταθερότητα τους: τα ποσοστά αυτά έχουν παραμείνει σχεδόν αμετάβλητα από τότε που η Gallup άρχισε να κάνει την ερώτηση, πριν από τριάντα χρόνια. Το 1982, το 44% των Αμερικανών ήταν αυστηρά δημιουργιστές, μια στατιστικά ασήμαντη διαφορά σε σχέση με το 2012. Επιπλέον, το ποσοστό των Αμερικανών που δέχονται τη βιολογική εξέλιξη, αυξήθηκε μόνο κατά τέσσερις ποσοστιαίες μονάδες κατά τα τελευταία είκοσι χρόνια.

 

Τα αποτελέσματα αυτά εγείρουν κάποια ερωτήματα: Γιατί μερικές επιστημονικές ιδέες είναι δύσκολο να τις δεχθεί κάποιος; Τι κάνει τον ανθρώπινο νου τόσο ανθεκτικό έναντι σε κάποια γεγονότα, ακόμα κι όταν αυτά τα γεγονότα υποστηρίζονται από "τόνους" αποδείξεων;

 

Μια νέα μελέτη στη γνωστική λειτουργία, με επικεφαλής τον Andrew Shtulman στο Occidental College, εξηγεί το πείσμα της άγνοιας μας. Όπως ο Shtulman σημειώνει, οι άνθρωποι δεν είναι "tabula rasa", πρόθυμοι να αφομοιώσουν οποιοδήποτε αποδεδειγμένο γεγονός στην κοσμοθεωρία τους. Αντιθέτως είναι εξοπλισμένοι με πλήθος αφελών διαισθήσεων για τον κόσμο, πολλές από τις οποίες είναι αναληθείς. Για παράδειγμα, οι άνθρωποι πιστεύουν ότι η θερμότητα είναι ένα είδος ουσίας, και ότι ο ήλιος περιστρέφεται γύρω από τη γη. Και έπειτα υπάρχει η ειρωνεία της εξέλιξης: οι απόψεις μας για τη δική μας ανάπτυξη δεν φαίνεται να εξελίσσονται.

 

Αυτό σημαίνει ότι η επιστημονική εκπαίδευση δεν είναι απλώς θέμα εκμάθησης των νέων θεωριών. Αντιθέτως, απαιτεί, επίσης, οι μαθητές να απεμπολήσουν τα ένστικτά τους, απομακρύνοντας τις  ψευδείς πεποιθήσεις τους, όπως  ένα φίδι αλλάζει το δέρμα του.

 

Για να τεκμηριώσει την αντίθεση μεταξύ των νέων επιστημονικών αντιλήψεων και των προεπιστημονικών εικασιών μας, ο Shtulman επινόησε ένα απλό τεστ. Ζήτησε από εκατό πενήντα φοιτητές κολεγίου που είχαν παρακολουθήσει διάφορα επιστημονικά μαθήματα κολεγιακού επιπέδου, να διαβάσουν έναν αριθμό (αρκετές εκατοντάδες) επιστημονικών θέσεων και στην συνέχεια να αξιολογήσουν την αλήθεια αυτών, στο συντομότερο χρόνο.

 

Για να κάνει τα πράγματα ενδιαφέροντα, ο Shtulman έδωσε στους μαθητές και επιστημονικές θέσεις που ήταν αληθινές αλλά και αυθορμήτως δεκτές («Το φεγγάρι περιστρέφεται γύρω από τη Γη») αλλά και θέσεις των οποίων η επιστημονική αλήθεια έρχεται σε αντίθεση με τα αυθόρμητα πιστεύω μας («Η Γη περιστρέφεται γύρω από τον ήλιο").

 

Όπως ήταν αναμενόμενο, πήρε πολύ περισσότερο χρόνο στους φοιτητές να αξιολογήσουν την αλήθεια μιας επιστημονικής δήλωσης που ήταν σε αντίθεση με την αυθόρμητη σκέψη. Σε όλες τις επιστημονικές κατηγορίες, από την εξέλιξη στην αστρονομία ως και την θερμοδυναμική, οι φοιτητές έκαναν μια παύση προτού συμφωνήσουν ότι η γη περιστρέφεται γύρω από τον ήλιο, ή ότι η πίεση παράγει θερμότητα, ή ότι ο αέρας αποτελείται από ύλη. Αν και γνωρίζουμε πως αυτά τα πράγματα είναι αληθινά και ισχύουν, πρέπει να καταπολεμήσουμε τα ένστικτά μας πριν συμφωνήσουμε, γεγονός που οδηγεί σε μία μετρήσιμη χρονική καθυστέρηση.

 
Το εντυπωσιακό στο όλον εγχείρημα είναι πως ακόμα και όταν έχει γίνει κτήμα μια επιστημονική έννοια - π.χ. η συντριπτική πλειοψηφία των ενηλίκων αναγνωρίζει τώρα την αλήθεια του Κοπέρνικου ότι η Γη δεν είναι το κέντρο του σύμπαντος - αυτό το αρχέγονο ένστικτο καθυστερεί το μυαλό. Εμείς ποτέ δεν "διώχνουμε" πλήρως τις λανθασμένες διαισθήσεις μας για τον κόσμο. Απλώς μαθαίνουμε να τις αγνοούμε.
 
Ο Shtulman και οι συνεργάτες του συνοψίζουν τα ευρήματά τους:

Όταν οι μαθητές μαθαίνουν ότι οι επιστημονικές θεωρίες συγκρούονται με τις προηγούμενες, αφελείς θεωρίες, τι συμβαίνει με τις προηγούμενες θεωρίες; Τα ευρήματά μας υποδηλώνουν ότι οι αφελείς θεωρίες καταστέλλονται από τις επιστημονικές θεωρίες, αλλά δεν αντικαθίστανται από αυτές.

Η νέα αυτή εργασία δίνει μια συναρπαστική εξήγηση για το γιατί οι Αμερικανοί είναι τόσο "ανθεκτικοί" σε συγκεκριμένες επιστημονικές έννοιες - την εξέλιξη για παράδειγμα, που έρχεται σε αντίθεση τόσο με τις αφελείς διαισθήσεις μας όσο και με τις θρησκευτικές πεποιθήσεις μας - ενώ προσθέτει κιόλας σε  προηγούμενες έρευνες που τεκμηριώνουν τη διαδικασία της μάθησης. Μέχρι να καταλάβουμε γιατί κάποιοι άνθρωποι πιστεύουν στην επιστήμη ποτέ δεν θα καταλάβουμε γιατί οι περισσότεροι άνθρωποι δεν το κάνουν.

 

Σε μια μελέτη του 2003 , ο Kevin Dunbar, ψυχολόγος στο Πανεπιστήμιο του Maryland, έδειξε σε προπτυχιακούς φοιτητές μερικά σύντομα βίντεο με δύο διαφορετικού μεγέθους σφαίρες να πέφτουν από κάποιο ύψος. Το πρώτο βίντεο έδειχνε τις δύο σφαίρες να πέφτουν με την ίδια ταχύτητα. Το δεύτερο βίντεο έδειχνε την μεγαλύτερη σφαίρα να πέφτει με ταχύτερο ρυθμό από την μικρότερη. Το βίντεο ήταν μια ανακατασκευή του περίφημου (και πιθανώς απόκρυφο) πειράματος του Γαλιλαίου, τον οποίο έριξε μεταλλικές σφαίρες διαφορετικών μεγεθών από τον Πύργο της Πίζας. Όλες προσγειώθηκαν ταυτόχρονα, διαψεύδοντας τον Αριστοτέλη που είχε ισχυριστεί ότι τα βαρύτερα αντικείμενα πέφτουν πιο γρήγορα. (επί την ευκαιρία ας δούμε τι γίνεται με το ίδιο πείραμα στην Σελήνη)
 
Ενώ οι μαθητές παρακολουθούσαν τα βίντεο, ο Dunbar τους ζήτησε να προβλέψουν το αποτέλεσμα.  Δεν αποτέλεσε έκπληξη, πως οι φοιτητές χωρίς υπόβαθρο φυσικής διαφώνησαν με τον Γαλιλαίο. Θεώρησαν πως το να πέφτουν οι δύο σφαίρες με την ίδια ταχύτητα δεν είναι ρεαλιστικό (διαισθητικά είμαστε όλοι Αριστοτελικοί). Επιπλέον, όταν ο Dunbar παρακολούθησε κάποιους συμμετέχοντες στο πείραμα με ένα μηχάνημα fMRI, παρατήρησε πως η προβολή του πραγματικού βίντεο σε μη  φοιτητές φυσικής, ενεργοποιούσε ένα συγκεκριμένο μοτίβο στον εγκέφαλό τους : αυξανόταν η αιματική ροή προς μία περιοχή του εγκεφάλου που λέγεται Πρόσθιος Προσαγώγιος Φλοιός (ΠΠΦ). Το ΠΠΦ σχετίζεται με την αντίληψη των λαθών και αντιφάσεων, συνεπώς είναι λογικό να ενεργοποιείται όταν βλέπουμε ένα βίντεο που "μοιάζει λάθος", ακόμη και αν αυτό είναι σωστό.
 
Αυτό δεν ήταν κάτι εντυπωσιακό. Γνωρίζουμε πως οι περισσότεροι προπτυχιακοί υστερούν λίγο στην κατανόηση της επιστήμης. Αλλά ο Dunbar πραγματοποίησε το ίδιο πείραμα με πτυχιούχους φυσικούς. Όπως ήταν αναμενόμενο, η εκπαίδευσή τους, τους επέτρεψε να εντοπίσουν το σφάλμα. Ήξεραν έκδοση του Γαλιλαίου ήταν σωστή.
 
Όμως κάτι εξαιρετικά ενδιαφέρον φάνηκε να συμβαίνει στον εγκέφαλό τους, που τους επέτρεψε να βρουν το σωστό. Όταν είδαν το επιστημονικά σωστό βίντεο, αυξήθηκε η αιματική ροή προς ένα συγκεκριμένο μέρος του εγκεφάλου που καλείται Έξω Ραχιαίος Προμετωπιαίος Φλοιός (ΕΡΠΦ). Ο ΕΡΠΦ βρίσκεται ακριβώς πίσω από το μέτωπο και είναι από τις τελευταίες περιοχές του εγκεφάλου που αναπτύσσονται στους νεαρούς ενήλικες. Διαδραματίζει καθοριστικό ρόλο στην καταστολή των λεγόμενων ανεπιθύμητων παραστάσεων, να απαλλαγούμε δηλαδή από τις σκέψεις που δεν είναι χρήσιμες. Εάν δεν θέλετε να σκεφτείτε το παγωτό που έχετε στην κατάψυξη, ή πρέπει να επικεντρωθείτε σε κάποια επίπονη εργασία, ο ΕΡΠΦ σας πιθανώς δουλεύει σκληρά.
 
Σύμφωνα με τον Dunbar, ο λόγος που οι πτυχιούχοι φυσικοί έπρεπε να επιστρατεύσουν τον ΕΡΠΦ ήταν γιατί έπρεπε να καταστείλουν τις διαισθήσεις τους, να αντισταθούν στην γοητεία του λάθους του Αριστοτέλη.  Θα ήταν πολύ πιο βολικό αν οι νόμοι της φυσικής συμβάδιζαν με τις αφελείς αυθόρμητες πεποιθήσεις μας, ή αν η εξέλιξη ήταν λάθος και οι ζωντανοί οργανισμοί δεν είχαν εξελιχθεί μέσω των μηχανισμών της. Όμως η πραγματικότητα δεν είναι ένας καθρέφτης. Η επιστήμη είναι γεμάτη από παράξενα γεγονότα. Και γι' αυτό απαιτείται δουλειά για την κατανόηση της σωστής εκδοχής των πραγμάτων.
 
Φυσικά, αυτή η επιπλέον διανοητική εργασία που απαιτείται δεν είναι πάντα ευχάριστη. (Υπάρχει λόγος που αποκαλείται "γνωστική ασυμφωνία"). Πήρε μερικές εκατοντάδες χρόνια για την κοπερνίκεια επανάσταση να γίνει η επικρατούσα άποψη. Με τον σημερινό ρυθμό, η δαρβινική επανάσταση, τουλάχιστον στην Αμερική, θα χρειαστεί ανάλογο χρονικό διάστημα.

www.newyorker.com