Η θεωρία της Εξέλιξης των ειδών δεν είναι μια ιδιαιτερότητα της βιολογίας και μια απλή υπόθεση. Είναι μια επαληθευμένη επιστημονική θεωρία που έχει παγιωθεί, τουλάχιστον στην επιστήμη, ως η κυρίαρχη ερμηνευτική προσέγγιση του φυσικού κόσμου. Είναι ο βασικός, αν όχι ο μοναδικός παράγοντας, για τη συγκρότηση μιας ορθολογικής εικόνας του κόσμου. Στη δημόσια σκηνή όμως ο Δαρβίνος και οι επίγονοί του αντιμετωπίζονται ακόμα και σήμερα με επιφύλαξη ή παντελή άγνοια. Αυτό γιατί η θεωρία της Εξέλιξης αντιτίθεται στις παραδοσιακές θεωρήσεις του κόσμου και αγγίζει μεταφυσικές και θεολογικές αντιλήψεις τόσο που ο Φρόιντ την κατέταξε ανάμεσα στα τρία ναρκισσιστικά τραύματα που επέβαλε η επιστήμη στην ανθρωπότητα. Έτσι, η φιλαυτία του ανθρώπου πληγώθηκε απ’τον Κοπέρνικο που έβγαλε τη Γη από το κέντρο του Σύμπαντος, από τον Δαρβίνο που τοποθέτησε τον άνθρωπο σαν προϊόν εξέλιξης ανάμεσα στα άλλα έμβια όντα και τον ίδιο τον Φρόιντ που έδειξε ότι ο άνθρωπος δεν είναι κυρίαρχος των ορμών του.Υπάρχει λοιπόν ένα θολό τοπίο και μια μακρόχρονη αντιγνωμία γύρω από την θεωρία της εξέλιξης. Αυτή η γκρίζα ζώνη συμπεριλαμβάνει λανθασμένες ερμηνείες, παραποιημένες ή περιοριστικές τοποθετήσεις, που συχνά βρίσκονται εκτός του επιστημονικού τρόπου σκέψης. Αυτή η γκρίζα ζώνη έχει ανάγκη από διαλεύκανση ξανά και ξανά.
Σε αυτό το πλαίσιο, απευθύναμε μια σειρά ερωτήσεων στον πλέον αρμόδιο γι’αυτό το θέμα: τον ομότιμο καθηγητής Βιολογίας του Πανεπιστημίου Κρήτης κ. Ελευθέριο Ζούρο, αντεπιστέλλον μέλος της Ακαδημίας Αθηνών, με διεθνή πανεπιστημιακή καριέρα στον τομέα της εξέλιξης και συγγραφέα του βιβλίου “Ας συμφιλιωθούμε με τον Δαρβίνο“ από τις Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης. Ο κ. Ζούρος καταβάλλει συστηματικές προσπάθειες για την ερμηνεία της εξελικτικής βιολογίας με νηφάλιο, κατανοητό, αλλά όχι απλουστευτικό λόγο. Κάνει επίσης το ίδιο και για την προώθηση της διδασκαλίας της στο ελληνικό σχολείο. Τον ευχαριστούμε θερμά για την μεγάλη τιμή που μας έκανε να μας απαντήσει.
-Ποια σημεία της εξελικτικής θεωρίας αποτελούν αδιαμφισβήτητο γεγονός και τι είναι υπό επιστημονική διερεύνηση;
Η εξέλιξη της ζωής, ότι δηλαδή όλα τα είδη προέρχονται από κάποια άλλα που έζησαν πριν από αυτά και ότι οι μορφές της ζωής αλλάζουν με το χρόνο, είναι γεγονός. Στον επιστημονικό κόσμο αμφιβάλλουμε για αυτό όσο αμφιβάλλουμε και για την περιστροφή της γης γύρω από τον ήλιο. Γνωρίζουμε τις βασικές αρχές αυτής της διαδικασίας αλλά όχι και τον σχετικό ρόλο των διαφόρων δυνάμεων που ευθύνονται σε κάθε συγκεκριμένη περίπτωση (όπως οι αλληλεπιδράσεις μεταξύ αβιοτικών και βιοτικών παραγόντων, το φάσμα των ενδεχομένων και οι πιθανότητες που τα συνοδεύουν, κτλ). Μια τέτοια περίπτωση ιδιαιτέρου ενδιαφέροντος είναι, για παράδειγμα, η αρχική εμφάνιση της ζωής για την οποία γνωρίζουμε ακόμα πολύ λίγα.
-Γιατί η άρνηση της εξέλιξης είναι τόσο ισχυρή όχι μόνο στις Η.Π.Α αλλά και στην Ευρώπη ακόμα και σε ανθρώπους με επιστημονική εκπαίδευση; Ένα πρόσφατο άρθρο του Science έδειξε ότι το 40% των διδασκόντων βιολογία σε δημόσια σχολεία των Η.Π.Α. δεν αποδέχεται τη θεωρία της εξέλιξης στον άνθρωπο και μόνο το 28% του συνόλου ακολουθεί τις επίσημες οδηγίες διδασκαλίας. Ποιες συγχύσεις τρέφει ο δημιουργισμός; Ανησυχείτε για τους νέους Έλληνες; Ποιο ρόλο θα θέλατε να παίξουν οι επιστήμονες;
Στη ρίζα των αμφιβολιών για την εξέλιξη βρίσκεται η πεποίθηση ότι είμαστε κάτι παραπάνω από ύλη και κάτι πέρα από τον χρόνο. Αυτή η πεποίθηση έχει την εξελικτική της ερμηνεία. Η πίστη στο υπέρτατο και το απόλυτο ήταν εφόδιο επιβίωσης στην ιστορία του ανθρώπου, όπως και η τελεονομία (ότι υπάρχει σκοπός πίσω από το κάθε τρεμούλιασμα του κάθε φύλλου) και ο ιδιοκεντρισμός (ότι είμαστε το κέντρο και η πεμπτουσία του σύμπαντος). Πρόκειται για αυτό που έχω αποκαλέσει δαρβινικές πλάνες, δηλαδή λανθασμένες εντυπώσεις για τον κόσμο που όμως μας βοήθησαν να επιζήσουμε και για αυτό συναρμολογήθηκαν στο DNA μας από την φυσική επιλογή. Με την πρόοδο της γνώσης οι δαρβινικές πλάνες έχουν εξασθενήσει αλλά εξακολουθούν να υπάρχουν σαν ένα είδος πολυμορφισμού, ισχυρότερες για κάποιους, ασθενέστερες για άλλους, με το κοινωνικό περιβάλλον να παίζει, βέβαια, σημαντικό ρόλο στην εκδήλωσή τους. Ο δημιουργισμός αντιστρατεύεται όχι απλώς την θεωρία της εξέλιξης αλλά και την επιστήμη γενικότερα.
Ανησυχώ για τους νέους γενικά γιατί βλέπω ένα κύμα φονταμενταλισμού ανά την υφήλιο. Φονταμενταλισμός είναι μια τύφλωση, η υπερτροφία μιας ιδέας που θέλει να καταπνίξει κάθε άλλη. Αποτελεί, κατά τη γνώμη μου, την μεγαλύτερη απειλή για την ανθρωπότητα. Όλοι τον αρνούνται αλλά φοβάμαι ότι πολλοί, πολύ περισσότεροι απ’ ότι νομίζουμε, έχουν μια ζεστή γωνία γι’ αυτόν στα βάθη της ψυχής τους. Η απάντηση βρίσκεται στο να μάθουμε το παιδί από πολύ μικρό να σκέπτεται πιθανολογικά, να συγκρίνει, να ανακαλύπτει, να εκτίθεται σε κάθε είδους κουλτούρα και να οικοδομεί τον κόσμο μόνο του αντί να του τον σερβίρουμε πακεταρισμένο με το κάλυμμα του δογματισμού. Δεν είναι εύκολο, γιατί σε ένα μεγάλο βαθμό πάει ενάντια στη φύση μας που πρέπει να την ελέγξουμε, αλλά για αυτό απαιτείται πρώτα να την γνωρίσουμε. και αυτό μας ξαναφέρνει στην εξέλιξη.
-Από μια κατάταξη των ειδών σε σχήμα δισδιάστατου δέντρου όπου στο κορυφαίο κλαδί και πάνω απ’όλους βρίσκεται ο άνθρωπος, έχουμε περάσει σε μια διαφορετική απεικόνιση. Τα είδη διανέμονται πάνω σε έναν τρισδιάστατο “θάμνο της ζωής” που έχει κλαδευτεί σε σχήμα μπάλας. Στα εσωτερικά κοντά κλαδιά είναι τα είδη που έχουν εξαφανιστεί. Σε κάποιο σημείο στις παρυφές, βρισκόμαστε εμείς μαζί με τα άλλα υπαρκτά σημερινά είδη. Με ποιο τρόπο δουλεύει η σύγχρονη συστημική και καταλήξαμε σε αυτό το σχήμα;
Πριν την Αναγέννηση ο κόσμος πίστευε στη «φυσική σκάλα» που ξεκινούσε από τα σκουλήκια και τέλειωνε στον άνθρωπο και από κει στους αγγέλους. Η σκάλα έδινε και μια «δικαίωση» στην κοινωνική δομή – στη βάση ήταν ο πληβείος, στην κορυφή ο αυτοκράτορας και ο πάπας. Σήμερα γνωρίζουμε ότι δεν υπάρχει σκάλα, υπάρχουν μόνο κλαδιά. Καθώς προχωρούμε από το εξωτερικό του δένδρου της ζωής προς τον κορμό του, ένα κλαδάκι ενώνεται με ένα άλλο και τα δυο μαζί με ένα μεγαλύτερο κλαδί – ο άνθρωπος ενώνεται με τον χιμπατζή και οι δυο μαζί με άλλα είδη φτιάχνουν το κλαδί των ανθρωποειδών. Σήμερα έχουμε το «έσχατο» εργαλείο για την αναπαράσταση του δένδρου, την καταγραφή της αλληλουχίας του DNA. Η αλληλούχηση του DNA δεν ισοδυναμεί με την κατανόηση της λειτουργίας του DNA, όμως αποτελεί την ισχυρότερη πληροφορία που μπορούμε να έχουμε για την εξελικτική συγγένεια των ειδών. Η αλληλουχία του ανθρώπου και του χιμπατζή διαφέρουν λιγότερο από 1,5%. Η διαφορά μας με το ποντίκι είναι 30% με 40 %. Ο λόγος είναι ότι ο κοινός πρόγονος του ανθρώπου και του χιμπατζή έζησε πολύ πιο πρόσφατα από τον κοινό πρόγονο του ανθρώπου και του ποντικιού. Χρειάζεται μια μεγάλη δόση εθελοτυφλίας για να πετάξει κανείς αυτή την πληροφορία στα άχρηστα. Είναι η ίδια η πληροφορία που μας οδηγεί σε επαναστατικές βελτιώσεις της υγείας και της ζωής μας – και στο σημείο αυτό δεν είμαστε καθόλου διατεθειμένοι να την πετάξουμε στα άχρηστα.
-Η προσαρμογή στο περιβάλλον είναι κάτι που αποδεικνύεται αλλά πόσο αυστηρά ακολουθείται; Υπάρχουν παραδείγματα κακής προσαρμογής ή απο-προσαρμογής ή απώλειας λειτουργιών που είναι απλώς ανεκτές και συνέβησαν τυχαία;
Η τελευταία έκδοση του δημιουργισμού ακούει στο όνομα «ευφυής σχεδιασμός». Σαν όργανο το μάτι μας είναι τόσο σύνθετο και δουλεύει τόσο καλά που είναι αδύνατο να προέκυψε από μια διαδικασία συνεχούς βελτίωσης κάτω από την επίδραση της φυσικής επιλογής. απαιτεί έναν σχεδιαστή και μάλιστα απείρου ευφυΐας- αυτό είναι το επιχείρημα. Και όμως το μάτι μας δεν είναι τέλειο, αντίθετα έχει σοβαρούς περιορισμούς και υπολείπεται σε σύγκριση με τα μάτια άλλων ειδών. Δεν μας εφοδιάζει με την ακρίβεια της όρασης του αετού ή με τον πλούτο των χρωμάτων που απολαμβάνουν ορισμένα έντομα. Η φύση είναι γεμάτη ατέλειες. Ακόμα και ένας μέτριος σχεδιαστής του σώματός μας θα φρόντιζε το οξυγόνο για τους πνεύμονές μας και η τροφή για το στομάχι μας να μην περνούν από το ίδιο σημείο (κάποιος όχι ευκαταφρόνητος αριθμός παιδιών πεθαίνει από αυτό το πρόβλημα). Σε κάποιο πολύ παλιό προγονικό μας είδος η συνάντηση των δυο προϋπήρχε και η φυσική επιλογή δεν κατάφερε να τα χωρίσει. Δρα, βλέπετε, πιο πολύ σαν τον μάστορα που φτιάχνει και διορθώνει με οτιδήποτε τυχαίνει να βρει στο εργαστήρι του παρά σαν τον σχεδιαστή ακριβών αυτοκινήτων. Αυτοί που θέλουν να πιστεύουν σε ένα δημιουργό πρέπει να καταλάβουν ότι το επιχείρημα του ευφυούς σχεδιασμού είναι μια ύβρις κατά του δημιουργού γιατί του προσάπτει μια απίστευτη έλλειψη ευφυΐας.
-Ο άνθρωπος εξελίσσεται ακόμα ή έχει φτάσει ένα ορόσημο όπως διαβάζουμε συχνά; Αν ναι, ποιες είναι οι σημερινές εξελικτικές πιέσεις;
Η ζωή θα πάψει να εξελίσσεται μόνο όταν πάψει να υπάρχει. Αυτό ισχύει και για τον άνθρωπο. Όμως εξέλιξη δεν σημαίνει ανέλιξη, σημαίνει ροή πληροφορίας στον χρόνο. Το DNA δεν είναι ο αποκλειστικός δρόμος ροής της πληροφορίας. Εδώ και 50000 χρόνια δεν έχουμε σοβαρές αλλαγές στη σκελετική δομή του ανθρώπου. Έχουμε όμως μια έκρηξη στο ποσόν και στον τρόπο που μεταβιβάζεται ένα άλλο είδος πληροφορίας, η πολιτισμική πληροφορία. Γενετική και πολιτισμική εξέλιξη αποτελούν ένα αμάλγαμα, δεν μπορεί η μια να νοηθεί χωρίς την άλλη. Δεν είμαστε το μοναδικό είδος που χαρακτηρίζεται από αυτό το αμάλγαμα, όμως στη δική μας περίπτωση η πολιτισμική συνιστώσα είναι τόσο ισχυρή που από ποσοτική διαφορά αποκτά τα χαρακτηριστικά μιας ποιοτικής διαφοράς. Κάθε είδος έχει μπει σε ένα κανάλι όπου η φυσική επιλογή το έκανε ολοένα πιο αποδοτικό – η οσμή στον σκύλο, η κολύμβηση στον καρχαρία. Το δικό μας κανάλι είναι η νοημοσύνη. Σ’ αυτήν την κατεύθυνση θα εξακολουθήσουμε να εξελισσόμαστε.
-Μέχρι πού εφαρμόζεται η θεωρία της εξέλιξης; Φτάνει η “τυχαιότητα και η ανάγκη” στην καρδιά του έμβιου δηλαδή στο μοριακό και το κυτταρικό επίπεδο;
Η ρήση «τύχη και αναγκαιότητα» του J. Monod ισχύει για όλα τα επίπεδα οργάνωσης της ζωής, από το γονίδιο μέχρι το οικοσύστημα. Το αν ένα ωάριο θα γονιμοποιηθεί από ένα σπερματοζωάριο με το Χ ή το Υ χρωμόσωμα δεν είναι προκαθορισμένο (αυτή είναι η έννοια της τυχαιότητας), αλλά από τη στιγμή που το ωάριο γονιμοποιηθεί με το Χ χρωμόσωμα, το έμβρυο θα αναπτυχθεί σε θηλυκό άτομο (αυτή είναι η έννοια της αναγκαιότητας). Μελετάμε τους φυσικούς νόμους (πώς δοθέντος του Α προκύπτει το Β ή πώς δοθέντος του α προκύπτει το β), αλλά παράλληλα παραδεχόμαστε ότι υπάρχουν περιπτώσεις όπου δεν μπορούμε να γνωρίζουμε εκ των προτέρων, παρά μόνο πιθανολογικά, αν θα ξεκινήσουμε με Α ή α. Ο στατιστικός νόμος είναι νόμος της φύσης και η ισχύς του είναι μεγαλύτερη στη βιολογία (και πολύ μεγαλύτερη στην κοινωνιολογία) απ’ ότι στη φυσική γιατί η βιολογία εργάζεται με πολύ πιο μικρούς αριθμούς (και η κοινωνιολογία με ακόμη μικρότερους) από ότι οι ιλιγγιώδεις αριθμοί των ατόμων και των ηλεκτρονίων με τους οποίους εργάζονται οι φυσικοί.
-Η φυσική επιλογή δρα και σε επίπεδο ομάδων, ατόμων; Εξηγούνται κοινωνικές συμπεριφορές όπως ο αλτρουισμός μέσα από την εξελικτική θεωρία; Δύσκολες ερωτήσεις που έχουν φέρει στο παρελθόν πολλές ιδεολογικές παρεκτροπές. Μήπως είναι καιρός οι κοινωνικές και ανθρωπιστικές επιστήμες να αξιοποιήσουν την εξελικτική σκέψη;
Η Κοινωνιοβιολογία ξεκίνησε σαν προσπάθεια ερμηνείας της οργάνωσης και λειτουργίας των «κοινωνικών» ζώων, όπως οι μέλισσες, αλλά γρήγορα επεκτάθηκε στον άνθρωπο. Πολλοί κοινωνιολόγοι και ψυχολόγοι αντέδρασαν για τον ίδιο λόγο που αντέδρασαν οι βιολόγοι του 19ου αιώνα στην επέλαση της χημείας: φοβήθηκαν ότι η χημεία θα προκαλούσε την έκλειψη της επιστήμης τους. Συνέβη το αντίθετο, η χημεία βοήθησε τη βιολογία να εδραιωθεί σαν επιστήμη. Το πιθανότερο είναι ότι η κοινωνιοβιολογία θα παίξει τον ίδιο ρόλο για τις ανθρωπιστικές επιστήμες. Ένα μεγάλο μέρος της ανθρώπινης συμπεριφοράς και ένα μεγάλο φάσμα κοινωνικών φαινομένων επιδέχονται μια νέα ερμηνεία κάτω από το φως της εξελικτικής σκέψης. Ο εγωισμός και ο αλτρουισμός αποτελούν μόνο τα πιο συζητημένα παραδείγματα. Υπήρξαν και υπερβολές εκ μέρους των βιολόγων. Υπάρχουν ακόμα πολλά κενά στις γνώσεις μας – η αντιστοίχιση των φυσικοχημικών φαινομένων που γίνονται μέσα μας με τις ψυχικές καταστάσεις που βιώνουμε βρίσκεται ακόμα στα σπάργανά της. Ούτε γνωρίζουμε αρκετά για το πώς δουλεύουν τα κοινωνικά δίκτυα. Είναι πρόωρο για την κοινωνιοβιολογία να μπαίνει σε λεπτομέρειες. Ο ρόλος της είναι να υποδεικνύει κατευθυντήριες γραμμές προσέγγισης των κοινωνικών φαινομένων.
-Χάρη στην θεωρία της εξέλιξης είμαστε ακόμα περισσότερο ελεύθεροι δηλαδή υπεύθυνοι για τις πράξεις μας. Βλέπετε σημάδια συμφιλίωσης μεταξύ της πνευματικής και της επιστημονικής θεώρησης του κόσμου;
Οι δογματισμοί και οι ιδεολογίες αποτελούν φραγμό στην ελεύθερη σκέψη. Αντίθετα η εμπειρική και αυτοελεγχόμενη γνώση, έστω και σαν υπόθεση εργασίας, αποτελεί χαρακτηριστικό αδέσμευτης σκέψης. Αυτός που προτάσσει την επιστημονική γνώση πάνω από προδιαγεγραμμένες επιταγές είναι καλύτερα εφοδιασμένος να υιοθετήσει μια σωστή στάση απέναντι στις κοινωνικές προκλήσεις. Η επιστήμη είναι η μόνη διαδικασία παραγωγής τέτοιας γνώσης και μέρος αυτής της γνώσης είναι η θεωρία της εξέλιξης. Όμως πέρα από την γενικότερη συμβολή της επιστήμης στη διαμόρφωση μιας υγιούς κοινωνικής αντίληψης, η θεωρία της εξέλιξης αποτελεί πηγή ταπεινοφροσύνης γιατί μας βάζει στη σωστή θέση μας μέσα στην απεραντωσύνη του χωροχρόνου, τονίζει τη σημασία της διαφορετικότητας και παρέχει το ιστορικό και επιστημονικό υπόβαθρο για το πώς θα πρέπει να διαχειριστούμε το μέλλον του πλανήτη.
Όσον αφορά το δεύτερο σκέλος της ερώτησης, αν με τον όρο «πνευματική θεώρηση» εννοούμε ένα είδος δυισμού, ότι δηλαδή υπάρχει και ένας άϋλος κόσμος, δεν βλέπω τη δυνατότητα συμφιλίωσης μιας τέτοιας θεώρησης με την επιστημονική θεώρηση γιατί επιστήμη σημαίνει ακριβώς προσπάθεια κατανόησης του κόσμου χωρίς την προσφυγή σε μεταφυσικές αιτιότητες. Αν όμως με τον όρο «συμφιλίωση» εννοούμε την συνύπαρξη αυτών των δυο απόψεων, θεωρώ ότι η συνύπαρξη είναι όχι μόνο δυνατή αλλά και αναγκαία. Όλοι μας έχουμε την υποχρέωση να υπηρετήσουμε το κοινωνικό σύνολο και μπορούμε να το κάνουμε χωρίς να επιμένουμε ότι πρέπει «σώνει και καλά» να το αλλάξουμε κατά τα μέτρα μας. Άλλωστε η μελέτη της εξέλιξης μας διδάσκει ότι όταν η πίεση για προσαρμογή ξεπεράσει κάποιο όριο το αποτέλεσμα μπορεί να είναι τελείως διαφορετικό. Η συναίνεση και η συνυπευθυνότητα είναι επομένως μια αναγκαιότητα.
Ο Λευτέρης Ζούρος έλαβε διδακτορικά διπλώματα από την Ανωτάτη Γεωπονική Σχολή Αθηνών (σήμερα Γεωπονικό Πανεπιστήμιο Αθηνών) και το Πανεπιστήμιο του Σικάγου. Διετέλεσε καθηγητής στην τιμητική έδρα George Campbell της βιολογίας του Πανεπιστημίου Dalhousie του Καναδά και στο Πανεπιστήμιο Κρήτης και ερευνητής ή προσκεκλημένος καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Groningen της Ολλανδίας, το Αυτοκρατορικό Πανεπιστήμιο Kyushu της Ιαπωνίας, το Αυτόνομο Πανεπιστήμιο της Βαρκελώνης της Ισπανίας και το Πανεπιστήμιο της Ancona της Ιταλίας. Διετέλεσε Διευθυντής του Ινστιτούτου Θαλάσσιας Βιολογίας Κρήτης. Ήταν επίσης μέλος της Εκδοτικής Επιτροπής των περιοδικών Evolution, Molecular Biology and Evolution και Marine Genomics. Είναι ομότιμος καθηγητής του Πανεπιστημίου Κρήτης και αντεπιστέλλον μέλος της Ακαδημίας Αθηνών. Τα βιβλίο του «Ας συμφιλιωθούμε με τον Δαρβίνο» κυκλοφορεί από τις Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης.
Τις ερωτήσεις συνέταξε η Φαίδρα Σίμιτσεκ
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου